اوتیسم چیست و چه علائمی دارد؟

با توجه به این که در سال‌های اخیر، توجه بسیار به بیماری‌های نورولوژیک کودکان از جمله اوتیسم شده است و از آنجایی که اوتیسم منجر به بروز مشکلاتی در گفتار، انجام مهارت‌های اجتماعی و نیز بروز حرکات تکراری، کلیشه‌ای و رفتارهای بی‌هدف می‌شود، کسب آگاهی در خصوص این بیماری، در تشخیص بموقع و درمان بهتر، موثر خواهد بود.

پس  بر آن شدیم تا در خصوص علایم بیماری اوتیسم، راه‌های تشخیص و درمان آن گفتگویی داشته باشیم با خانم دکتر رزیتا داوری آشتیانی، فوق تخصص روانپزشکی اطفال و رئیس بخش روانپزشکی کودکان و نوجوانان در بیمارستان امام حسین (ع).

با توجه به این که بیماری اوتیسم یک طیف گسترده از اختلالات روانپزشکی را شامل می‌شود، قطعا مطالعه این گفتگو در شناخت بهتر اوتیسم و راهکارهای تشخیصی و درمانی آن موثر خواهد بود.

شیوع بیماری اوتیسم

در ابتدای گفتگو، خانم دکتر داوری، به تعریف و شناخت بیماری اوتیسم اشاره کرد و اظهار داشت: اختلال اوتیسم از گروه اختلالات تکامل عصبی است که از سال‌های پیش تحت عناوین مختلف از جمله اوتیسم شیرخوارگی و … شناخته شده و در حال حاضر تحت عنوان اختلالات طیف اوتیسم طبقه بندی می‌شود.

در سال‌های اخیر آگاهی کلی سطح جامعه نسبت به این بیماری افزایش پیدا کرده و از سوی دیگر متخصصان بیش از پیش، به علایم این بیماری توجه دارند و موفق به تشخیص اوتیسم در کودکان می‌شوند.

در حالی که در  گذشته، گاهی کودکان مبتلا به اوتیسم در گروه اختلالات دیگر مانند عقب ماندگی ذهنی قرار می‌گرفتند.

در زمینه شیوع این بیماری در ایران، با توجه به اینکه هنوز مطالعه اپیدمیولوژی دقیقی در این زمینه انجام نشده، آمار دقیقی از شیوع این بیماری در ایران موجود نیست. اما شیوع این بیماری در ایالات متحده آمریکا 1 در 65 گزارش شده، البته در مطالعات دیگر، شیوع این بیماری از 1 در 65 تا 1 درصد و گاهی 6 در 1000 گزارش شده است.

به طور کلی شیوع اختلال اوتیسم در پسران 3 تا 4 برابر دختران است.

علایم اوتیسم و تشخیص آن

علایم بیماری اوتیسم به دو دسته تقسیم می‌شوند.

دسته اول عبارتند از اِشکال در برقراری روابط و تعاملات اجتماعی، دسته دوم نیز شامل الگوهای رفتاری تکراری، عادت‌های رفتاری خاص و وجود علایق و فعالیت‌های محدود می‌باشد.

منظور از اِشکال در روابط اجتماعی که هسته اصلی این اختلال می‌باشد، این است که کودکان مبتلا به اوتیسم نمی‌توانند وارد تعامل اجتماعی دو سویه مانند مکالمه دو طرفه شوند؛ در واقع برای آنها خیلی سخت است که مکالمه‌ای را آغاز کنند، چرا که نمی‌توانند موضوعات مشترک مورد علاقه خود با دیگران را بیابند.

البته برخی از این کودکان که از نظر کلامی مشکلی ندارند، حتی ممکن است بسیار پرحرف باشند، اما فقط در مورد موضوع مورد علاقه خودشان صحبت می‌کنند، بدون اینکه توجه داشته باشند که آیا این موضوع، مورد علاقه فرد مقابل نیز هست یا خیر.

گروه دیگری از کودکان مبتلا به اوتیسم، دچار اختلالات کلامی هستند و با تاخیر صحبت می‌کنند و یا کلام غیرمعمول دارند. برای مثال نمی‌توانند  ضمایر را در یک جمله درست به کار ببرند و از آنها به صورت اشتباه استفاده می‌کنند.

البته این اختلال کلامی با استفاده از گفتاردرمانی تا حدودی قابل رفع است. از سوی دیگر تُن کلام کودکان اوتیستیک بسیار یکنواخت است و استفاده از تُن بالا و پایین در کلام که افراد دیگر، به طور طبیعی هنگام صحبت کردن به کار می‌برند در آنها دیده نمی‌شود.

گاهی با تُن صدای خیلی بلند در جاهایی که مناسب نیست (مانند کتابخانه) شروع به صحبت می‌کنند.

بنابراین به دلیل اِشکال در تعاملات اجتماعی و اختلال کلامی، این کودکان در دوست‌یابی با مشکل مواجه هستند.

عدم وجود بازی‌های خیالی در کودکان مبتلا به اوتیسم، از دیگر علایم این بیماری محسوب می‌شود.

  کودکان طبیعی، معمولا بازی‌های خیالی را در 18 ماهگی آغاز می‌کنند؛ به عنوان مثال از یک مداد به جای یک گوشی تلفن استفاده می‌کنند و وقتی بزرگ‌تر شدند، به اسباب بازی‌ها شخصیت می‌دهند و گاهی با آنها صحبت می‌کنند.

اما انجام این بازی‌های خیالی که پایه برقراری روابط اجتماعی در دنیای واقعی هستند را در کودکان مبتلا به اوتیسم نمی بینیم.

از سوی دیگر ارتباطات غیرکلامی نیز در کودکان مبتلا به اوتیسم بسیار محدود است به طوری که برقراری ارتباط چشمی با آنها بسیار دشوار است، چرا که آنها به سختی با دیگران ارتباط چشمی برقرار می‌کنند.

یک نوزاد طبیعی در 2 ماهه اول زندگی خود، تفاوت چندانی با نوزاد اوتیستیک ندارد،

اما از دو ماهگی به بعد سعی می‌کند با دیگران تماس چشمی برقرار کند و به چهره افراد بیشتر از اشیاء توجه می‌کند. در حالی که کودک مبتلا به اوتیسم غالبا به اشیا توجه دارد تا چهره اطرافیان.

از سوی دیگر تظاهرات چهره‌ای این کودکان بسیار محدود است، به این معنی که آنها نمی‌توانند با تظاهرات چهره‌ای، احساسات خود را نشان دهند و از طرف دیگر قادر نیستند احساسات دیگران را از روی تظاهرات چهره‌ای آنها تشخیص دهند؛ بنابراین نمی‌توانند از نگاه به چهره دوست‌ خود تشخیص بدهند که خسته است یا حتی ناراحت است و نیاز به همدلی دارد.

شاید کودک مبتلا به اوتیسم حتی تمایل به برقراری ارتباط با دیگران داشته باشد و بخواهد برای برقراری این ارتباط پیشقدم شود، اما قطعا ارتباطاتی که برقرار می‌کند، سطحی و بدون عمق خواهد بود.

سایر علایم بیماری اوتیسم

دسته دیگر از علایم اوتیسم، الگوهای رفتاری و کلامی تکراری و علایق و فعالیت‌های محدود می‌باشد.

این الگوهای رفتاری تکراری ممکن است به شکل رفتارهای کلیشه‌ای مانند بال بال زدن، دور خود چرخیدن یا حرکت دادن انگشتان باشد و در شرایطی که آنها دچار هیجانات مثبت یا منفی می‌شوند این حرکات را از خود بروز می‌دهند.

در واقع انجام این حرکات، غیرارادی و صرفا جهت خود آرامش بخشی است.

به عنوان مثال وقتی پدر به منزل می‌آید، کودک شروع به بال بال زدن می‌کند چون هیجانی شده است.

گاهی در بچه‌هایی که به اوتیسم شدید مبتلا هستند یا از توان هوشی کمی برخوردارند، رفتارهای خود آسیب‌رسان مانند کوبیدن سر به دیوار یا گاز گرفتن انگشتان نیز بروز می‌کند.

کلام تکراری نیز در کودکان اوتیستیک بسیار دیده می‌شود، به عنوان مثال عباراتی را که حتی خیلی بی‌معنی هستند، به طور مرتب تکرار می‌کنند و گاهی پژواک کلام در آنها دیده می‌شود؛ به این صورت که جملات دیگران را مرتبا تکرار می‌کنند بدون اینکه حتی معنی و مفهوم آن را بدانند.

در  مورد علایق محدود آنها می‌توان گفت موارد مشخصی در علاقه مندی‌های آنها وجود دارد که نباید تغییر کند؛ به عنوان مثال اگر چیزی در اتاقشان جا به جا شود، دچار هیجان، اضطراب و تحریک‌پذیری می‌شوند.

از سوی دیگر این کودکان در بازی‌هایشان نیز کلیشه‌های تکراری دارند، به عنوان مثال ممکن است اسباب بازی‌هایشان را به ردیف بچینند، بدون اینکه این کارشان معنا و مفهوم خاصی داشته باشد.

برخی از آنها غالبا میل به خوردن غذاهای خاصی دارند و اگر غذایشان عوض شود، دیگر مایل به خوردن آن نیستند.

به علاوه ممکن است به بوهای خاصی نیز حساس باشند.

از سوی دیگر برخی از کودکان اوتیستیک، حافظه خوبی دارند و علاقه دارند تمام جزئیات یک موضوع خاص را به خاطر بسپارند.

برای مثال  اگر به اتومبیل علاقه‌مند باشند، سعی می‌کنند مجلات مرتبط با حوزه اتومبیل را جمع‌آوری کنند و تمام اطلاعات و جزئیات در مورد اتومبیل‌های مختلف را حفظ کنند، سپس در هر جمعی که حضور پیدا می‌کنند، در مورد اتومبیل‌ها با تمام جزئیات و اطلاعاتی که در مورد آنها حفظ کرده‌اند صحبت خواهند کرد.

گاهی ایجاد کلکسیونی از اشیاء غیرمعمول نیز ممکن است در مورد برخی از این کودکان مشاهده شود.

جمع‌آوری اشیایی مانند پاکت‌های مواد غذایی که ارزش خاصی ندارند.

مسئله دیگر مربوط به حساسیت‌های حسی آنهاست که ممکن است یا بیش از حد یا کمتر از حد معمول باشد.

به عنوان مثال برخی از صداها مانند صدای تیک تاک ساعت، آنها را بیازارد در حالی که ممکن است حتی صدای جارو برقی را بتوانند به راحتی تحمل کنند.

حتی برخی از آنها لباس های تنگ، چسبان یا پشمی را اصلا دوست ندارند و قادر به پوشیدن آنها نیستند.

برخی از آنها حتی از تماس فیزیکی مانند بغل کردن نیز بیزار هستند، در حالی که بچه‌های طبیعی معمولا از قرار گرفتن در آغوش مادر لذت می‌برند.

با این حال، علایم ذکر شده در مورد تمام بچه‌های مبتلا به اختلالات طیف اوتیسم صادق نیست؛ به علاوه علایم بیماری اوتیسم، محدود به علایم ذکر شده نمی‌باشد و علایم دیگری نیز برای تشخیص این بیماری وجود دارند؛ بنابراین جهت تشخیص این بیماری، لازم است به روانپزشک مراجعه شود.

علل بروز اوتیسم در کودکان

ژنتیک نقش موثری در بروز اوتیسم در کودکان ایفا می‌کند، به این ترتیب که میزان ارث پذیری اوتیسم، بالاترین میزان را در میان اختلالات روانپزشکی دارد.

البته عوامل دیگری از جمله سن بالای پدر و مادر نیز می‌تواند در بروز این بیماری موثر شناخته شود.

در چه سنی اوتیسم تشخیص داده می‌شود؟

گاهی علایم اختلال اوتیسم در کودکان زیر یک سال نیز قابل تشخیص است.

البته در آینده نزدیک، برنامه غربالگری در سیستم‌های بهداشتی کل کشور برای تشخیص زود هنگام اوتیسم انجام خواهد شد، به این ترتیب که  همزمان با مراجعه به مراکز بهداشتی-درمانی جهت انجام واکسیناسیون برای کودکان زیر 1 سال، غربالگری اختلال اوتیسم نیز در مورد آنها انجام شده و در صورت وجود علایمی مانند عدم تماس چشمی، عدم واکنش به شنیدن نام خود، عدم وجود لبخند اجتماعی و….. این کودکان برای تشخیص قطعی به روانپزشک ارجاع داده می‌شوند.

درمان اوتیسم

دکتر داوری در پایان سخنان خود به روش‌های درمانی بیماری اوتیسم اشاره کرد و افزود: شیوه اصلی درمان اوتیسم، درمان غیردارویی است؛ هر چه این بیماری زودتر تشخیص داده شود، درمان آن زودتر آغاز شود (قبل از 5 یا 6 سالگی) و هر چه بهره هوشی کودک بیشتر باشد، قطعا پاسخ‌گویی به درمان موثرتر خواهد بود.

حدود 40 درصد از کودکان اوتیسمی، بهره هوشی‌شان زیر 70 است و در رده عقب ماندگی خفیف قرار می‌گیرند.

هرچه هوش کودک بالاتر بوده و والدین او برای درمانش پیگیرتر باشند، قطعا درمان موثرتر خواهد بود.

یکی از درمان‌های غیردارویی اوتیسم رفتاردرمانی است؛ در این شیوه درمانی از شرطی‌سازی استفاده می‌شود که رفتارهای اجتماعی را به کودک می آموزند و در صورت انجام رفتارهای اجتماعی تشویق خواهد شد.

این روش درمانی بسیار فشرده است، به طوری که حدود 35 ساعت در هفته و غالبا در منزل انجام می‌شود.

کاردرمانی نیز برای بررسی و درمان حساسیت حسی این کودکان کاربرد دارد و در برقراری هماهنگی حسی آنها موثر است.

گفتاردرمانی از دیگر شیوه‌های درمان در حوزه درمان اوتیسم می‌باشد.

البته درمان دارویی اختلال اوتیسم معمولا برای هسته اصلی علایم چندان موثر نیست و فقط جهت درمان تحریک‌پذیری، پرخاشگری، رفتارهای خود آسیب‌رسان  و اختلالات همراه، از دارو استفاده می‌شود.

اختلالاتی مانند بیش فعالی، وسواس و تشنج ممکن است به صورت همراه وجود داشته باشد که دارودرمانی در این موارد موثر خواهد بود.

پزشک بازبینی کننده مقالات:

دکتر رزیتا داوری آشتیانی (فوق تخصص روانپزشکی اطفال)