علت، علائم و درمان کم خونی
کم خونی یا آنمی زمانی رخ می‌دهد که فرد تعداد کمی از گلبول‌های قرمز سالم برای انتقال اکسیژن در بدن داشته باشد.
کم خونی یا آنمی زمانی رخ می‌دهد که فرد تعداد کمی از گلبول‌های قرمز سالم برای انتقال اکسیژن در بدن داشته باشد. در نتیجه فرد متوجه علائمی مثل خستگی، ضعف و تنگی نفس می‌شود. حال این علائم می‌توانند خفیف باشند یا تهدیدی برای زندگی محسوب شوند. کم خونی ممکن است به دلایل متفاوتی ایجاد شود و بر این اساس انواع مختلفی دارد. لذا روش درمانی این عارضه نیز با توجه به علت بیماری تعیین می‌شود. برای آشنایی بیشتر با انواع آنمی، نشانه‌ها و راهکارهای درمان این بیماری، ادامه مطلب را از دست ندهید.
علائم کم خونی
احساس خستگی بیش از حد برای انجام فعالیت‌های روزمره، بارزترین علامت کم خونی محسوب می‌شود. با این حال سایر علائم بیماری می‌توانند شامل موارد زیر باشند:
- درد قفسه سینه
- سرگیجه
- عفونت‌های مکرر
- تپش قلب
- سردرد
- رنگ‌پریدگی
- وز وز گوش
- تنگی نفس
نشانه‌های کم خونی شدید
اگر آنمی تشدید شود، ممکن است با علائم زیر همراه باشد:
- تنگی نفس در حالت استراحت یا هنگام فعالیت کم
- احساس سرگیجه هنگام ایستادن
- رنگ‌پریدگی
- شکنندگی ناخن‌ها
- زخم‌های دهانی
- افزایش خونریزی قاعدگی
- التهاب یا درد زبان
- وجود رنگ آبی در سفیدی چشم‌ها
- کاهش میل جنسی
علائم کم خونی در کودکان
علائم کمخونی در کودکان، مشابه بزرگسالان است. اما ممکن است با توجه به سن کودک، بیان علائم برای او دشوار باشد. با این وجود برخی از انواع کم خونی مانند آنمی فقر آهن در کودکان، ممکن است با علائم خاص‌تری ظاهر شوند. این علائم عبارتند از:
- رنگ‌پریدگی پوست
- تحریک‌پذیری
- میل به خوردن مواد غیرخوراکی مانند خاک یا یخ
- ظاهر شدن توده در ناحیه گردن
- سرفه
- گرفتگی بینی
- استفراغ
- اسهال
- درد شکم
- سلولیت
- خونریزی بینی
- وجود خون در مدفوع
- استفراغ خونی
- مشکلات شناختی یا تاخیر در رشد
سایر انواع کمخونی نیز ممکن است با مجموعه‌ای از علائم متفاوت ظاهر شوند. البته گاهی نیز این بیماری هیچ علامتی ندارد و به طور اتفاقی در آزمایش خون کودک مشخص می‌شود.
علت کم خونی چیست؟
علت کمخونی، با توجه به نوع آن می‌تواند متفاوت باشد. به عنوان مثال هر یک از انواع کمخونی که در ادامه معرفی می‌شوند، به دلیل خاصی ایجاد می‌شوند.
- کمخونی ناشی از فقر آهن: عدم مصرف مکمل آهن توسط خانم‌های باردار، از دست دادن مقدار زیادی خون، خونریزی شدید قاعدگی، زخم معده، سرطان یا مصرف مدام برخی مسکن‌ها مثل آسپیرین، ممکن است باعث آنمی فقر آهن شوند.
- کمخونی ناشی از فقر ویتامین‌ها: بدن برای ساخت گلبول‌های قرمز سالم، به فولات و ویتامین B12 نیز نیاز دارد. عدم دریافت کافی این ویتامین‌ها یا ابتلا به بیماری‌های موثر بر جذب ویتامین B12، از دلایل عمده این دسته از کمخونی هستند.
- کمخونی ناشی از التهاب: سرطان، ایدز، آرتریت روماتوئید، بیماری‌های کلیوی و بیماری کرون از جمله بیماری‌هایی هستند که باعث کم خونی ناشی از التهاب می‌شوند.
- کم‌خونی‌های مرتبط با بیماری‌های مغز استخوان: بیماری‌هایی مانند لوسمی و میلوفیبروز، می‌توانند روند تولید سلول‌های خونی در مغز استخوان را دچار اختلال کنند و منجر به کمخونی شوند.
انواع کم خونی
در همه انواع کمخونی یا تعداد گلبول‌های قرمز کاهش یافته یا عملکرد طبیعی آن‌ها مختل شده است. با این حال علت بروز بیماری، شدت آن و روش درمان بسته به نوع کمخونی متفاوت خواهد بود. انواع کم خونی به سه دسته مختلف تقسیم‌بندی می‌شود:
- کمخونی میکروسیتیک: در این نوع کمخونی، گلبول‌های قرمز به دلیل کمبود هموگلوبین کوچک‌تر از حد طبیعی هستند.
- کمخونی نورموسیتیک: در این نوع کمخونی، تعداد گلبول‌های قرمز برای تامین نیازهای بدن کافی نیست. کمخونی نورموسیتیک در برخی بیماری‌های مزمن دیده می‌شود.
- کمخونی ماکروسیتیک: اگر گلبول‌های قرمز تولیدشده توسط مغز استخوان بزرگ‌تر از حد طبیعی باشد، کمخونی ماکروسیتیک اتفاق می‌افتد.
کم خونی مینور
تالاسمی، نوعی بیماری خونی و ارثی است که روی میزان تولید هموگلوبین تاثیر منفی می‌گذارد. هموگلوبین پروتئینی است که در انتقال اکسیژن توسط گلبول‌های قرمز به سراسر بدن نقش دارد. در نتیجه با کاهش مقدار هموگلوبین، گلبول‌های قرمز شکل طبیعی ندارند، دوام کمتری دارند و سریع‌تر از بین می‌روند. در نتیجه اکسیژن‌رسانی به اندام‌ها و بافت‌های مختلف بدن نیز مختل شده و فرد به اصطلاح دچار کمخونی می‌شود.
تالاسمی دو نوع مینور و ماژور دارد. افراد مبتلا به تالاسمی مینور یا کمخونی مینور، معمولا کمخونی خفیفی دارند و علائمی مثل رنگ‌پریدگی، خستگی و ضعف را نشان می‌دهند. این افراد، در اثر دریافت ژن معیوب از یکی از والدین به این بیماری مبتلا می‌شوند و معمولا نیازی به راهکارهای درمانی خاصی ندارند.
کم خونی داسی شکل
کمخونی داسی شکل یکی دیگر از اختلالات خونی ارثی است و همان‌طورکه از نامش پیداست، روی شکل گلبول‌های قرمز خون تاثیر می‌گذارد. گلبول‌های قرمز معمولا گرد و انعطاف‌پذیر هستند و به راحتی از رگ‌های خونی عبور می‌کنند. اما در کمخونی داسی‌شکل، گلبول‌های قرمز به شکل داس یا هلال ماه درمی‌آیند. این سلول‌های داسی‌شکل، سفت و چسبنده هستند و می‌توانند جریان خون را کُند یا مسدود کنند.
علائم این نوع کمخونی، معمولا در 6 ماهگی ظاهر می‌شود و از فردی به فرد دیگر متفاوت است. با این حال رایج‌ترینِ علائم کم خونی داسی شکل عبارتند از:
- خستگی و ضعف (گلبول‌های قرمز داسی‌شکل زودتر از حالت عادی از بین می‌روند. در نتیجه انتقال اکسیژن در بدن دچار اختلال می‌شود و فرد احساس خستگی می‌کند.)
- درد در ناحیه قفسه سینه، شکم و مفاصل
- تورم دست و پا
- عفونت‌های مکرر
- تاخیر در بلوغ فرد
- مشکلات بینایی
کم خونی پرنیشیوز
کمخونی پرنیشیوز، نوعی بیماری خودایمنی است که مانع از جذب ویتامین B12 در بدن می‌شود. در صورت کمبود این ویتامین، تولید گلبول‌های قرمز کاهش یافته و در نتیجه اکسیژن‌رسانی به اندام‌های بدن دچار اختلال می‌شود. واژه پرنیشیوز، به معنای زیان‌آور است و کمخونی پرنیشیوز نیز در صورت عدم درمان، آسیب‌های زیان‌آوری به بدن وارد می‌کند.
درمان کم خونی
روش درمان کمخونی، به علت بروز آن بستگی دارد. به عنوان مثال اگر کمخونی در نتیجه یک بیماری دیگر ایجاد شده باشد، پزشک ابتدا آن بیماری را درمان می‌کند. با این حال ممکن است راهکارهای به‌خصوصی نیز برای درمان کم خونی تجویز شوند.
موارد زیر از رایج‌ترین روش‌های بهبود علائم کم خونی هستند:
- مصرف مکمل‌های غذایی: انواع مکمل‌های آهن، فولیک اسید و ویتامین B12 می‌توانند به مدیریت علائم کمخونی کمک کنند. اکتوویت فریک مالتول، یکی از محصولات شرکت داروسازی اکتوورکو است که جذب بالا و حداقل عوارض گوارشی را دارد. این ویژگی‌ها، فریک مالتول را به گزینه مناسبی برای مدیریت کم خونی در بزرگسالان تبدیل کرده است. البته مصرف این مکمل و سایر مکمل‌های آهن باید زیر نظر مستقیم پزشک باشد.
- مصرف داروها: ممکن است پزشک شما برای بهبود کمخونی داروهایی تجویز کند. برای مثال به مغز استخوان کمک می‌کند که سلول‌های بنیادی خون بیشتری تولید کند. یا آنکه داروهای سرکوب‌کننده سیستم ایمنی نیز در مواردی تجویز می‌شوند که کمخونی ناشی از حمله سیستم ایمنی به گلبول‌های قرمز باشد.
- سایر روش‌های درمانی: انتقال خون، پیوند سلول‌های بنیادی و جراحی (برای درمان خونریزی داخلی) نیز جزء روش‌های موثر برای بهبود علائم کم خونی هستند.
آیا خودم به تنهایی می‌توانم کم خونی را درمان کنم؟
در اغلب موارد، کمخونی علائم خفیفی دارد و مشکلی کوتاه‌مدت محسوب می‌شود. در این موارد خودِ فرد می‌تواند با تغییر رژیم غذایی یا مصرف مکمل تحت نظارت پزشک، علائم بیماری را مدیریت کند. اما نکته مهم این است که علائم کم خونی ممکن است شبیه علائم سایر بیماری‌ها باشد. به عنوان مثال خستگی شدید و مداوم، می‌تواند نشانه ابتلا به بیماری دیگری باشد. بنابراین اگر خستگی مفرط یا سایر علائم شما بیشتر از 2 هفته طول کشید، حتما به پزشک مراجعه کنید.
کم خونی در بارداری
جنین برای دریافت آهن، ویتامین B12 و اسید فولیک به بدن مادر وابسته است. بنابراین کمخونی مادر، می‌تواند رشد جنین را مخصوصا در سه ماه اول بارداری تحت‌الشعاع قرار دهد. اما چه افرادی بیشتر در معرض کم خونی بارداری قرار دارند؟ پاسخ این سوال را می‌توان در لیست زیر خلاصه کرد:
- خانم‌هایی که به دلیل تهوع بارداری، زیاد استفراغ می‌کنند.
- خانم‌هایی که آهن کافی دریافت نمی‌کنند؛
- افرادی که پیش از بارداری، سابقه خونریزی شدید قاعدگی دارند؛
- خانم‌هایی که پشت سر هم و با فاصله زمانی کم باردار می‌شوند؛
- خانم‌هایی که دوقلو یا چندقلو باردار هستند؛
اگر کمخونی مادر درمان نشود، نوزاد نیز در معرض خطر کم خونی خواهد بود و حتی ممکن است مشکلات رشدی پیدا کند. علاوه بر این کمخونی شدید در بارداری، خطر زایمان زودرس و تولد نوزاد با وزن پایین را افزایش می‌دهد. اما کم خونی به طور مستقیم باعث سقط جنین نمی‌شود.
درمان سریع کم خونی در بارداری
انتخاب روش درمان کمخونی بارداری، به شدت آن بستگی دارد:
- کمخونی خفیف تا متوسط معمولا با مصرف روزانه ویتامین‌های بارداری و مکمل‌های آهن درمان می‌شود. این مکمل‌ها حاوی مقادیر مناسبی از آهن، ویتامین B12 و فولیک اسید هستند و حتما باید زیر نظر پزشک مصرف شوند.
- کم خونی شدید ممکن است نیاز به انتقال خون داشته باشد.
درمان کم خونی شدید در بانوان
کمخونی شدید در زنان می‌تواند با علائمی مانند خستگی شدید، تنگی نفس، تپش قلب سریع، رنگ‌پریدگی پوست و سرگیجه ظاهر شود. همچنین ممکن است مشکلات دیگری مانند شکنندگی ناخن‌ها، زخم‌های دهانی و تمایل به خوردن مواد غیرخوراکی (سندرم پیکا) ایجاد کند. کمخونی شدید اغلب ناشی از فقر آهن است که در زنان به‌دلیل قاعدگی، بارداری و شرایط زمینه‌ای مانند فیبروم رحم و اندومتریوز و… رخ می‌دهد.
درمان کم خونی در مردان
مدیریت کمخونی در مردان، به‌ویژه کمخونی ناشی از فقر آهن، معمولا شاملشناسایی و درمان علت زمینه‌ای، مانند خونریزی دستگاه گوارش، و همچنین مصرف مکمل آهن و در صورت نیاز سایر مواد مغذی مانند ویتامین B12 یا فولات است.
درمان می‌تواند شامل مصرف آهن خوراکی یا تزریقی، اصلاح رژیم غذایی و درمان بیماری‌های زمینه‌ای مانند بیماری التهابی روده یا بیماری مزمن کلیوی باشد.
شناسایی علت زمینه‌ای
خونریزی دستگاه گوارش: در مردان، یکی از علل شایع کمخونی فقر آهن، خونریزی در دستگاه گوارش است که ممکن است مخفی باشد (در مدفوع قابل مشاهده نباشد). برای پیدا کردن منبع خونریزی، ممکن است انجام اندوسکوپی فوقانی و تحتانی ضروری باشد.
کمبودهای تغذیه‌ای: دریافت ناکافی آهن، ویتامین B12 یا فولات می‌تواند منجر به کمخونی شود.
بیماری‌های مزمن: شرایطی مانند بیماری کلیوی، بیماری التهابی روده یا اختلالات مغز استخوان نیز می‌توانند در بروز کمخونی مردان نقش داشته باشند.
برای کم خونی چی بخوریم؟
یکی از راهکارهای رایج مدیریت انواع کمخونی، اصلاح رژیم غذایی و استفاده از منابع غنی از آهن است. این خوراکی‌ها می‌توانند به افزایش سطح آهن کمک کنند و مهم‌ترینِ آن‌ها شامل موارد زیر می‌شود:
- سبزیجات برگ‌دار مثل اسفناج، کلم برگ، کلم سبز و چغندر سوئیسی. دقت کنید که این سبزیجات، نباید تنها منبع آهن در رژیم غذایی شما باشند.
- گوشت و مرغ: گوشت گاو و گوشت گوسفند منابع آهن هستند و گوشت مرغ و سایر طیور، آهن کمتری دارند. مصرف گوشت، به همراه سبزیجات برگ‌دار و ویتامین C جذب آهن را به طور قابل‌توجهی بالا می‌برد.
- جگر، قلب، کلیه و زبان گاو و گوسفند
- غذاهای دریایی
- مواد غذایی غنی‌شده با آهن: این مواد غذایی، آهن مورد نیاز افراد گیاه‌خوار را تامین می‌کنند و رایج‌ترین آن‌ها عبارتند از غلات صبحانه، نان و پاستای غنی‌شده با آهن.
- قرص آهن
غذاهای مضر برای کم خونی
مطالعات مختلف نشان می‌دهند که قهوه و سایر نوشیدنی‌های کافئین‌دار مثل چای، ممکن است جذب آهن را کاهش دهند. این نوشیدنی‌ها ترکیباتی دارند که در طول فرایند گوارش به آهن متصل می‌شوند و مانع جذب آن می‌شوند.
حال هرچه این نوشیدنی‌ها غلیظ‌تر باشد، تداخل در جذب آهن بیشتر اتفاق می‌افتد. بر اساس تحقیقات مختلف مصرف منظم قهوه می‌تواند روی سطح ذخایر آهن بدن تاثیر منفی بگذارد.
بهترین آجیل برای کم خونی
مغزها و دانه‌ها از منابع گیاهی غنی از آهن هستند. در جدول زیر، مغزها و دانه‌هایی که بالاترین مقدار آهن را دارند، فهرست شده‌اند.
| مغز/دانه | میزان آهن |
| فندق ماکادمیا | 3.5 میلی‌گرم در یک فنجان |
| بادام | 5.3 میلی‌گرم در یک پیمانه |
| دانه کاج | 7.5 میلی‌گرم در یک پیمانه |
| بادام هندی | 7.8 میلی‌گرم در یک پیمانه |
| دانه کتان | 9.6 میلی‌گرم در یک پیمانه |
| تخمه کدو | 11.4 میلی‌گرم در یک پیمانه |
| دانه کنجد | 21 میلی‌گرم در یک پیمانه |
بهترین میوه برای کم خونی
شاید میوه‌ها اولین گزینه برای افزایش آهن در رژیم غذایی نباشند. ولی برخی از آن‌ها، به طرز شگفت‌انگیزی سرشار از آهن هستند. به عنوان مثال به جدول زیر توجه کنید.
| میوه/ خوراکی | میزان آهن |
| توت سفید | 2.6 میلی‌گرم در هر پیمانه |
| آب آلو | 2.9 میلی‌گرم در هر پیمانه |
| زیتون سیاه خام | 8.5 میلی‌گرم در هر پیمانه |
عوارض کمخونی شدید
اگر کمخونی درمان نشود، می‌تواند منجر به عوارض زیر شود:
- خستگی شدید: در حدی که انجام فعالیت‌های روزمره برای فرد غیرممکن می‌شود.
- عوارض بارداری: خانم‌های باردار مبتلا به کمخونی فقر فولات، بیشتر در معرض عوارضی مثل زایمان زودرس قرار دارند.
- مشکلات قلبی: کمخونی می‌تواند منجر به آریتمی قلب شود. در این بیماری، قلب تند یا نامنظم می‌تپد.
- مرگ: برخی از انواع کم‌خونی‌های ارثی مانند کمخونی داسی‌شکل، می‌توانند به عوارض تهدیدکننده زندگی منجر شوند. از دست دادن مقدار زیادی خون در مدت زمانی کوتاه نیز باعث کمخونی شدید شده و می‌تواند کشنده باشد.
سخن پایانی
کمخونی یا آنمی، با وجود شیوع گسترده یکی از بیماری‌هایی است که در صورت تشخیص و درمان به‌موقع، به راحتی قابل کنترل است. پس اگر احساس خستگی مداوم، رنگ‌پریدگی یا تنگی نفس دارید، این علائم را نادیده نگیرید و برای بررسی دقیق‌تر به پزشک مراجعه کنید. سوالات خود در مورد کم خونی را با ما در میان بگذارید.
منابع: clevelandclinic، webmd، healthline، my.clevelandclinic، mayoclinic، healthline
