دکتر نسترن ولی تبار (داروساز)

صفرا مایعی سبز و زرد است که توسط کبد تولید شده و در کیسه صفرا ذخیره می‌شود. ترکیبات آن شامل 98 درصد آب، 2درصد کلسترول، بیلی روبین و اسیدهای صفراوی است که در مقادیر ثابتی نسبت به هم قرار دارند.

وظیفه صفرا هضم چربی‌ها است. هنگام غذا خوردن، کیسه صفرا منقبض می‌شود و محتویات خود را از طریق مجاری صفراوی به روده باریک تخلیه می‌کند.

علت ایجاد سنگ‌های صفراوی چیست؟

اگر نسبت مواد تشکیل دهنده صفرا بر هم خورد، مواد اضافی رسوب می‌کنند و به‌تدریج به سنگ تبدیل می‌شوند؛ بنابراین بالا بودن میزان کلسترول و بیلی روبین یا کم بودن میزان اسیدهای صفراوی در صفرا، منجر به ایجاد سنگ‌های صفراوی می‌شود.

شایع‌ترین نوع سنگ‌های صفراوی، سنگ‌های کلسترولی هستند که به دنبال بالا بودن میزان کلسترول در صفرا ایجاد می‌شوند؛ کبد کلسترول را از خون استخراج می‌کند تا صفرا بسازد. اگر کلسترول بیش از حد در خون وجود داشته باشد، میزان استخراج آن توسط کبد و در نتیجه میزان آن در صفرا افزایش می‌باید.

علت دیگر ایجاد سنگ‌های صفراوی کلستاز یا ایستایی صفرا است. اگر کیسه صفرا به طور مؤثر نتواند محتویات خود را تخلیه کند، احتمال رسوب مواد در صفرا افزایش می‌یابد.

از نظر اندازه، سنگ‌های صفراوی ممکن است به اندازه یک دانه شن یا به بزرگی یک توپ گلف باشند. تعداد سنگ‌ها نیز در افراد مختلف متفاوت است.

چه شرایطی افراد را بیشتر در معرض ایجاد سنگ‌های صفراوی قرار می‌دهد؟

انواع بیماری‌ها می‌توانند بر جریان صفرا یا سطح کلسترول، بیلی روبین و اسیدهای صفراوی تأثیر داشته باشند. اما همیشه بیماری‌های زمینه‌ای در ایجاد آن نقش ندارند و  ممکن است به دنبال عوامل دیگری به وجود بیایند؛ این عوامل عبارت‌اند از:

• سن: رشد سنگ‌های صفراوی به زمان نیاز دارد؛ بنابراین احتمال ایجاد آنها در سنین کودکی بسیار کم است. در زنان در سنین باروری تقریباً بین 20 تا 60 سالگی، و در مردان بعد از 60 سالگی احتمال ایجاد سنگ‌های صفراوی بالاتر است.
• جنسیت: ایجاد سنگ‌های صفراوی در زنان سه برابر مردان است؛ علت آن هورمون‌های زنانه است؛ استروژن سطح کلسترول را افزایش می‌دهد و پروژسترون باعث کاهش تخلیه صفرا می‌شود. به همین علت است که در زنان باردار احتمال ایجاد سنگ‌های صفراوی بالا می‌رود.
• وزن: چربی اضافی در بدن به خصوص چربی شکم می‌تواند به افزایش سطح استروژن منجر شود؛ بنابراین چاقی، سطح استروژن و متعاقباً میزان کلسترول صفرا را افزایش می‌دهد. از سوی دیگر، کاهش وزن سریع، مانند زمانی که جراحی‌های کاهش وزن انجام می‌شود،  احتمال ایجاد سنگ‌های صفرای را افزایش می‌دهد. زیرا از دست دادن سریع چربی بدن، موجب آزاد شدن مقادیر زیادی کلسترول می‌شود.
• ژنتیک: در افرادی که سابقه خانوادگی سنگ صفرا دارند، احتمال ابتلا به سنگ‌های کیسه صفرا بیشتر است.

سنگ‌های صفراوی چه علائمی ایجاد می‌کنند؟

بسیاری از افراد مبتلا به سنگ‌های صفراوی بدون علامت هستند و معمولاً به طور تصادفی در عکس برداری‌ها متوجه وجود سنگ می‌شوند. اما اگر علامت دار باشند، علائم زیر را نشان می‌دهد:

• درد ناگهانی و شدید در قسمت بالا و راست شکم که از چند دقیقه تا چند ساعت می‌تواند طول بکشد. این درد بعد از غذا خوردن، زمانی که کیسه صفرا منقبض می‌شود، شدیدتر احساس می‌شود؛
• احساس درد در پشت یا شانه راست؛
• حالت تهوع و استفراغ؛
• تعریق؛
• تندتر شدن ضربان قلب؛
• زرد شدن پوست و چشم؛
• تیره شدن رنگ ادرار و روشن شدن رنگ مدفوع.

آیا تمام افرادی که سنگ کیسه صفرا دارند، باید درمان شوند؟

پاسخ این است که خیر، بیماران تا زمان علامت دار شدن نیاز به درمان دارویی یا جراحی پیدا نمی‌کنند.

چه زمانی باید به پزشک مراجعه کرد؟

• در صورتی که علائم ذکر شده بروز پیدا کنند.
• در صورت بروز دل درد شدید، به‌طوری‌که بیمار به‌سختی بتواند بنشیند.
• در صورتی که رنگ پوست و چشم‌ها زرد شده باشد.
• در صورتی که بیمار تب و لرز داشته باشد.