دکتر سینا قانعان (متخصص جراحی دهان، فک و صورت)

سرطان‌های دهان و حلق، ششمین بدخیمی شایع محسوب می‌شوند.

به جز انواع به خصوصی از سرطان‌های پوست، سرطان‌های دهان، شایع‌ترین نوع سرطان‌های سر و گردن به شمار می‌روند.

تقریبا 3 درصد تمام سرطان‌های تشخیص داده شده در سه سال اخیر در حفره دهان و اوروفارنکس رخ داده است.

تشخیص زود هنگام سرطان دهان، شانس زنده ماندن بیماران را دو برابر می‌کند.

بنابراین برای بیماران، آگاهی داشتن از فاکتورهایی که آنها را در معرض خطر ابتلا به این بیماری قرار می‌دهند و توجه به علایم هشدار دهنده آن می‌تواند بسیار حایز اهمیت باشد.

انجمن دندانپزشکان آمریکا، ماه آوریل را به عنوان ماه آگاهی بخشی در خصوص خطرات سرطان حفره دهان نام گذاری کرده است.

در این راستا، هدف این مقاله آگاهی بخشی در خصوص سرطان دهان و شناخت علایم هشدار دهنده و محدودیت‌های موجود در زمینه تشخیص زود هنگام سرطان دهان و چشم انداز درمانی آن می‌باشد.

کارسینوم سلول سنگفرشی یا SCC (Squamous Cell Carcinoma) شناخته شده‌ترین و رایج‌ترین بدخیمی حفره دهان می‌باشد که به تنهایی بیش از 90 درصد سرطان‌های حفره دهان را شامل می‌شود.

این نوع سرطان به اشکال مختلفی بروز می کند و به عنوان ششمین بدخیمی کشنده و یکی از ده عامل اصلی مرگ و میر انسان‌ها شناخته می‌شود.

شایع‌ترین نواحی دهان که تحت تاثیر این سرطان قرار می‌گیرند عبارتند از: کنار زبان، کف دهان و مخاط کنار سطح جونده دندان.

علایم ابتلا به سرطان حفره دهان می‌تواند بسیار فریبنده باشد و به راحتی با سایر ضایعات التهابی، تحریکی و خوش خیم اشتباه گرفته شود.

از طرفی به دلیل نزدیکی با دندان‌ها، ممکن است به اشتباه، عامل دندانی به عنوان مسبب ایجاد این ضایعات در نظر گرفته شود.

عوامل خطر مرتبط با سرطان دهان عبارتند از:

خطر ابتلا به سرطان دهان در آقایان بیشتر از خانم‌هاست. میانگین سن ابتلا به سرطان دهان بین سنین 55 تا 64 سال است.

در میان نواحی مختلف درگیر در حفره دهان در بیماران SCC ، مخاط سطح جونده، پیش آگهی وخیم‌تری از سایر نواحی حفره دهان در همان شرایط دارند.

شایع‌ترین ناحیه درگیر در سرطان دهان، زبان است که 20 درصد تمام موارد سرطان‌های دهان را شامل می‌شود.

بر اساس اطلاعات آماری،‌ میزان بروز سرطان حفره دهان در بالغین جوان در سنین 20 تا 44 سال، افزایش یافته است.

مواردی که خطر ابتلا به سرطان دهان را افزایش می‌دهند عبارتند از:

• مصرف تنباکو: در افراد سیگاری،‌ سرطان دهان6 تا 8 برابر بیشتر رخ می‌دهد، به خصوص در خانم‌های سیگاری این ریسک دو برابر آقایان سیگاری است. بیش از 300 ماده شیمیایی کارسینوژن (سرطان‌زا) در سیگار وجود دارد. ترک سیگار در کاهش خطر سرطان دهان مفید است به گونه‌ای که ترک این ماده به مدت 1 تا 9 سال، موجب کاهش 30 درصدی و ترک بیش از 9 سال موجب کاهش 50 درصدی ریسک ابتلا به سرطان دهان می‌شود. تنباکوی تدخینی، ریسک سرطان دهان، به خصوص سرطان لثه و مخاط جونده را افزایش می‌دهد. تنباکوی جویدنی که استعمال آن در هند و کشورهای آسیای جنوب شرقی بسیار رایج است ریسک ابتلا به سرطان دهان را 123 برابر افزایش می‌دهد.
• مصرف الکل: مصرف مقدار زیاد الکل یک عامل خطر مستقل، با ریسک 5/5 برابری ابتلااست. مصرف هم زمان الکل و سیگار، اثر سینرژیک (تقویت کننده) دارد و ریسک ابتلا را 22 برابر می‌کند. نواحی مستعد سرطان دهان ناشی از الکل، کف دهان و وسیتبول باکال تحتانی هستند.
• ویروس‌ها: آلوده شدن به ویروس پاپیلومای انسانی
• قرارگیری طولانی مدت در معرض نور خورشید که با سرطال لب در ارتباط است.
• سوء تغذیه، کمبود آهن و ویتامین‌های A، C و E در ایجاد سرطان دهان، نقش موثری دارند.

میزان بقای بیمار پس از درمان

میزان بقای 5 ساله بیماران دچار سرطان حفره دهان با سایز تومور، درگیری گره‌های لنفاوی و متاستاز به اعضای دورتر نسبت عکس دارد.

کشف تومور در مراحل اولیه، مهم‌ترین عامل در میزان بقای بیماران محسوب می‌شود.

درصد بقای 5 ساله بیماران مبتلا به سرطان حفره دهان، طبق نظر انجمن سرطان آمریکا در مراحل مختلف از 24 تا 70 درصد متغیر است.

علایم هشدار دهنده مرتبط با سرطان دهان

کشف تومور در مراحل ابتدایی بیماری، مهم‌ترین عامل در بقای بیماران است.

بنابراین شناخت علامت‌های هشداردهنده سرطان دهان از اهمیت حیاتی در بقای بیماران برخوردار است.

برخی از این علایم هشداردهنده عبارتند از:

• زخم روی لب یا دهان که خود به خود بهبود پیدا نمی‌کند
• ظاهر شدن پلاک‌های سفید یا قرمز رنگ داخل حفره دهان
• احساس درد، حساسیت و یا بی‌حسی روی لب یا داخل حفره دهان
• وجود توده، ناحیه خشن و سفت یا ساییده شده بر روی لب یا داخل حفره دهان
• اختلال و سختی در بلع، جویدن، تکلم و یا دشواری در حرکت دادن فک
• تغییر در وضعیت روی هم قرارگرفتن دندان‌ها هنگام بستن دهان
• وجود توده در ناحیه حلق یا گردن
• گوش درد
• احساس خشونت صدا

روش های تشخیصی و ارزیابی قبل از درمان

کاهش وزن ناشی از کم آبی بدن و سوء تغذیه از علایم شایع در بیماران با مراحل پیشرفته بیماری است.

انجام سی تی اسکن جهت بررسی میزان تهاجم به بافت‌های اطراف، به خصوص استخوان و احتمال درگیری  غده های لنفاوی ناحیه‌ای بسیار مفید است.

MRI در بررسی تومورهای بافت نرم مانند زبان، جزییات بیشتری در اختیار پزشک قرار می‌دهد.

اقدامات پیشگیرانه

خودمراقبتی، انتخاب شیوه زندگی مناسب و ویزیت منظم دندانپزشکی می‌تواند در تشخیص زود هنگام سرطان دهان بسیار موثر باشد و در نتیجه درمان آن را ساده‌تر کند.  

برای پیشگیری از ابتلا به سرطان‌های دهان اقدامات زیر را انجام دهید:

• مراجعه منظم به دندانپزشک
• اجتناب از مصرف دخانیات و الکل
• استفاده از رژیم غذایی غنی از میوه و سبزیجات
• اجتناب از قرارگیری طولانی مدت در معرض نور خورشید (استفاده از محافظ و ضدآفتاب)
• مراجعه مرتب به دندانپزشک

درمان‌های غیر جراحی

• پیشگیری شیمیایی: هدف این روش، استفاده از موادی است که با حداقل مسمومیت، در پیشگیری از سرطان دهان موثر باشند. در این میان بیشترین مطالعه در مورد رتینوییدها  (مشتقات ویتامین A) انجام شده است که از تبدیل سلول‌های نرمال به سلول سرطانی جلوگیری می‌کنند.

محدودیت‌های حاصل از این درمان عبارتند از:

1. عوارض دارو مانند: خشکی پوست، پوسته پوسته شدن، قرمزی صورت، التهاب ملتحمه و افزایش چربی خون
2. برگشت زود هنگام سرطان، پس از درمان موفق
3. فتودینامیک تراپی: هدف قرار دادن انتخابی سلول‌های سرطانی و از بین بردن آنها. مزیت این روش هدف قرار دادن انتخابی سلول‌های سرطانی می‌باشد. می‌توان این روش درمانی را در کنار سایر روش‌‌های استاندارد درمان (جراحی، شیمی درمانی، رادیوتراپی) به کار برد. محدودیت اصلی این روش، عمق نفوذ کم آن  و بروز عارضه حساسیت به نور است که ممکن است تا 6 هفته باقی بماند.
4. ایمنوتراپی و ژن درمانی

درمان جراحی

درمان جراحی به عنوان خط اول درمانی و درمان اصلی و انتخابی سرطان دهان شناخته می‌شود و سایر روش‌های درمانی شامل شیمی درمانی و پرتودرمانی به عنوان روش‌های جانبی در کنار روش جراحی مورد استفاده قرار می‌گیرند.

در موارد سرطان حفره دهان قابل درمان، درمان اصلی شامل جراحی تومور با حذف حداقل یک سانتی‌متر از حاشیه سالم بافت اطراف می‌باشد.

در مورد تومورهای غیرقابل جراحی شامل تومورهای با ابعاد بسیار بزرگ و تومورهای مجاور ساختارهای حیاتی، درمان علامتی با استفاده از رادیوتراپی و شیمی درمانی به کار می‌رود.

پیگیری و جلسات چک آپ

پیگیری منظم و مداوم پس از درمان از ارکان اصلی بقای بیشتر بیماران مبتلا به سرطان دهان به شمار می‌رود.

این پیگیری‌ها شامل رادیوگرافی سالانه قفسه سینه، اندازه‌گیری آنزیم‌های کبدی و عملکرد غده تیروئید (در افرادی که رادیوتراپی شده‌اند) می‌باشد.

دوره پیگیری درمان به این ترتیب می‌باشد که در سال اول پس از درمان،  هر 1 تا 3 ماه، در سال دوم هر 2 تا 4 ماه، در سال سوم هر 3 تا 6 ماه، در سال پنجم هر4 تا 6 ماه و  بعداز 5 سال نیز ویزیت سالیانه لازم می‌باشد.