دیابت ناشی از داروها

دیابت چیست؟

دیابت یا بیماری قند، یک اختلال متابولیکی مزمن است که در آن بدن توانایی تنظیم سطح قند (گلوکز) خون را از دست می ‌دهد. این اختلال زمانی رخ می ‌دهد که یا بدن انسولین کافی تولید نمی ‌کند یا سلول‌ها به انسولین تولیدشده پاسخ مناسبی نمی ‌دهند. انسولین هورمونی است که توسط لوزالمعده ترشح می ‌شود و وظیفه‌ آن کمک به ورود گلوکز به سلول‌ها برای تأمین انرژی است.

افزایش بیش از حد قند خون (هیپرگلیسمی) در درازمدت می‌تواند منجر به آسیب به اندام ‌های مختلف از جمله کلیه‌ها، چشم‌ها، قلب، اعصاب و عروق شود. به همین دلیل، دیابت یکی از مهم‌ترین علل ناتوانی و مرگ زودرس در جهان شناخته می ‌شود.

علائم دیابت

• تشنگی زیاد؛
• ادرار مکرر؛
• کاهش وزن بدون دلیل؛
• خستگی؛
• تاری دید؛
• زخم‌هایی که دیر بهبود می ‌یابند؛
• عفونت‌های مکرر (مانند عفونت‌های پوستی یا ادراری).

انواع دیابت

دیابت به چند نوع اصلی تقسیم می‌شود:

دیابت نوع 1
در این نوع، سیستم ایمنی بدن به اشتباه سلول‌های تولیدکننده‌ انسولین در لوزالمعده را تخریب می‌کند. در نتیجه بدن توانایی تولید انسولین را از دست می‌دهد. این نوع دیابت معمولاً در کودکان و نوجوانان دیده می‌شود و بیماران نیاز دائمی به تزریق انسولین دارند.

دیابت نوع 2
شایع‌ترین نوع دیابت است و معمولاً در بزرگسالان مشاهده می‌شود، هرچند اخیراً به دلیل چاقی و سبک زندگی ناسالم در کودکان و نوجوانان نیز شیوع یافته است. در دیابت نوع 2 بدن یا به اندازه‌ کافی انسولین تولید نمی‌کند یا سلول‌ها به انسولین مقاوم می‌شوند.

دیابت بارداری
برخی زنان در دوران بارداری دچار افزایش قند خون می‌شوند. این نوع دیابت معمولاً موقتی است، اما می‌تواند خطر ابتلا به دیابت نوع 2 را در آینده افزایش دهد.

دیابت ناشی از سایر علل
این دسته شامل دیابت‌های ثانویه به علت بیماری‌های دیگر، اختلالات ژنتیکی و مصرف برخی داروهاست.

 در ادامه به طور مفصل به دیابت ناشی از داروها می پردازیم.

دیابت ناشی از داروها

مصرف برخی داروها می‌تواند باعث افزایش قند خون و در نهایت بروز دیابت شود. این وضعیت به عنوان “دیابت ناشی از دارو” شناخته می‌شود. در این حالت، مصرف داروها منجر به اختلال در ترشح انسولین، کاهش حساسیت به انسولین، یا هر دو می‌شود.

مکانیسم‌های اثر داروها بر قند خون

داروها می‌توانند از طرق مختلف موجب افزایش قند خون شوند:

  کاهش ترشح انسولین: برخی داروها مستقیماً بر سلول‌های بتا در لوزالمعده تأثیر گذاشته و توانایی تولید انسولین را کاهش می‌دهند.

 افزایش مقاومت به انسولین: داروهایی مانند گلوکوکورتیکوئیدها (کورتون‌ها) می‌توانند حساسیت سلول‌ها به انسولین را کاهش دهند.

افزایش تولید گلوکز در کبد: برخی داروها باعث تحریک کبد به تولید گلوکز بیشتر می‌شوند.

افزایش تجزیه چربی‌ها:  که به صورت غیرمستقیم منجر به بروز کتوز و افزایش قند خون می‌شود. (کتوز یک فرآیند متابولیک طبیعی است که در آن بدن به جای کربوهیدرات، از چربی به عنوان منبع اصلی انرژی استفاده می کند.)

اثرات مستقیم سمی بر سلول‌های پانکراس:  این اثر باعث کاهش تعداد یا عملکرد این سلول ها شده و در نتیجه تولید انسولین در بدن مختل شده یا کاهش می یابد، که می تواند منجر به بالا رفتن قند خون و در نهایت ایجاد یا تشدید دیابت شود.

چه داروهایی می‌توانند باعث دیابت شوند؟

کورتیکواستروئیدها (کورتون‌ها)
داروهایی مانند پردنیزولون و دگزامتازون، که به طور گسترده برای درمان بیماری‌های التهابی، خودایمنی، آسم و سرطان‌ها استفاده می‌شوند، از شایع‌ترین علل دارویی دیابت هستند. این داروها مقاومت به انسولین را افزایش می‌دهند و تولید گلوکز در کبد را تحریک می‌کنند.

آنتی‌سایکوتیک‌های جدید (داروهای ضدروان ‌پریشی)
برخی داروها که برای درمان اسکیزوفرنی و اختلال دوقطبی تجویز می‌شوند، با افزایش وزن شدید و مقاومت به انسولین، خطر بروز دیابت را افزایش می‌دهند.

  داروهای ضدویروس برای HIV
برخی داروهای ضدویروسی که در درمان HIV استفاده می‌شوند، با اختلال در متابولیسم چربی و گلوکز همراه هستند.

مهارکننده‌های بتا
در برخی موارد این داروها می‌توانند ترشح انسولین را کاهش دهند و با افزایش مقاومت به انسولین موجب افزایش قند خون شوند، اگرچه خطر آنها نسبت به سایر داروها کمتر است.

دیورتیک‌های تیازیدی (ادرارآورها)
این داروها که برای درمان فشار خون بالا به کار می‌روند، می‌توانند در بلندمدت باعث افزایش قند خون شوند.

  استاتین‌ها (کاهنده کلسترول)

استاتین‌ها دسته‌ای از داروها هستند که برای کاهش سطح کلسترول خون و کاهش خطر ابتلا به بیماری‌های قلبی عروقی مانند سکته قلبی و مغزی استفاده می‌شوند. مطالعاتی نشان داده‌اند که مصرف بلندمدت استاتین‌ها ممکن است خطر ابتلا به دیابت نوع 2 را اندکی افزایش دهد، به‌ ویژه در افراد مستعد.

  هورمون‌ها (مثل هورمون رشد و قرص‌های ضدبارداری)
برخی از هورمون‌ها نیز ممکن است بر تنظیم قند خون اثر منفی بگذارند.

داروهای ضدصرع

مانند فنی‌توئین، که در برخی موارد می‌تواند باعث افزایش قند خون در دوزهای سمی شود.

اسید نیکوتینیک (نیاسین)

ممکن است باعث اختلال در کنترل قند خون شود و در دوزهای بالا اثر دیابت‌زا داشته باشد.

تشخیص دیابت ناشی از دارو

برای تشخیص دیابت ناشی از دارو، پزشک به تاریخچه‌ مصرف دارو توجه می‌کند. معمولاً افزایش قند خون در مدت کوتاهی پس از شروع مصرف دارو اتفاق می‌افتد.

آزمایش‌هایی زیر برای بررسی و تأیید دیابت استفاده می‌شوند:

• قند خون ناشتا؛
• تست تحمل گلوکز خوراکی (OGTT)؛
• هموگلوبین گلیکوزیله (HbA1c)؛

 اگر پس از قطع دارویی که به آن مشکوک هستید، قند خون به حالت طبیعی بازگردد، احتمال اینکه دیابت دارویی باشد بسیار زیاد است.

درمان دیابت ناشی از دارو

درمان این نوع دیابت به علت زمینه‌ساز و وضعیت بالینی بیمار بستگی دارد.

1. قطع یا تغییر دارو
   در صورتی که امکان‌پذیر باشد، پزشک ممکن است داروی جایگزین با عوارض متابولیکی کمتر تجویز کند.
2. کنترل با داروهای ضد دیابت
   اگر قطع دارو ممکن نیست یا قند خون خیلی بالا باشد، ممکن است نیاز به درمان با داروهای خوراکی یا انسولین باشد.
3. تغییر سبک زندگی
   کاهش وزن، فعالیت بدنی منظم و تغذیه سالم می‌توانند به کنترل قند خون کمک کنند.
4. پایش منظم قند خون
   افراد در معرض خطر، به‌ویژه کسانی که داروهای پرخطر مصرف می‌کنند، باید به‌طور منظم سطح قند خون خود را بررسی کنند.

پیشگیری

اگر فردی مجبور به استفاده از داروهایی است که ممکن است باعث دیابت شوند، توصیه می‌شود:

• قند خون پیش از شروع درمان ارزیابی شود.
• در طول مصرف دارو، قند خون به‌طور منظم کنترل شود.
• سبک زندگی سالم، شامل رژیم غذایی مناسب و فعالیت بدنی دنبال شود.
• در صورت بروز علائمی مانند تشنگی شدید، ادرار زیاد، خستگی یا تاری دید، سریعاً به پزشک مراجعه شود.
• بیماران پرخطر (افراد دارای اضافه وزن یا با سابقه دیابت خانوادگی) باید با احتیاط بیشتری داروهای مؤثر بر متابولیسم گلوکز را مصرف کنند.

جمع بندی

دیابت یک بیماری مزمن با علل متنوع است که مصرف برخی داروها می‌تواند در بروز آن نقش داشته باشد. همانطور که مصرف خودسرانه داروها خطرناک است، قطع بدون مشورت داروها نیز می‌تواند عوارض جدی به همراه داشته باشد. پزشک با در نظر گرفتن شرایط فردی و ارزیابی دقیق نسبت سود به زیان، داروها را تجویز می‌کند. بنابراین هرگونه تغییر در مصرف دارو (کاهش دوز یا قطع) باید حتماً تحت نظر پزشک انجام شود، چرا که این تصمیمات نیازمند تخصص و بررسی همه‌جانبه اثرات درمانی است. همکاری با تیم درمانی و پایش منظم سلامت، بهترین راه برای پیشگیری از عوارض ناخواسته است.