سرطان خون: شناخت، درمان و پیشگیری
سرطان های خون، که با نام سرطان های هماتولوژیک نیز شناخته می شوند، بیماری هایی هستند که بر تولید و عملکرد سلول های خونی تأثیر می گذارند.
به رشد غیرقابل کنترل سلول های بدن سرطان گفته می شود، که می تواند به بافت های اطراف یا سایر قسمت های بدن گسترش یابد. سلول های سرطانی می توانند در هر قسمتی از بدن تشکیل شوند و به طور معمول در اثر جهش هایی در ماده ژنتیکی سلول ها به وجود می آیند. این جهش ها موجب رشد غیرطبیعی سلول ها شده که به صورت توده ای به نام تومور درمی آیند. یکی از انواع سرطان ها، سرطان خون یا لوسمی است.
سرطان خون چیست؟
سرطان های خون، که با نام سرطان های هماتولوژیک نیز شناخته می شوند، بیماری هایی هستند که بر تولید و عملکرد سلول های خونی تأثیر می گذارند. بیشتر این سرطان ها از مغز استخوان، جایی که سلول های خونی تولید می شوند، منشأ می گیرند و با رشد کنترل نشده سلول های خونی غیرطبیعی همراه هستند. این امر عملکرد طبیعی سلول های خونی، از جمله مبارزه با عفونت و حمل اکسیژن را مختل می کند.
علل و عوامل خطر
علل زمینه ساز ابتلا به سرطان خون متنوع هستند. مهم ترین این عوامل عبارتند از:
عوامل ژنتیکی و ارثی: برخی اختلالات ژنتیکی مادرزادی (مانند برخی ناهنجاری‌های کروموزومی یا کم‌خونی‌های ارثی)، می توانند خطر ابتلا به سرطان خون را افزایش دهند. همچنین سابقه خانوادگی سرطان خون ممکن است به دلیل عوامل ژنتیکی یا محیطی مشترک، احتمال ابتلا را افزایش دهد.
قرارگیری در معرض مواد شیمیایی: تماس طولانی مدت با مواد شیمیایی سرطان زا، مانند بنزن که در صنایع پتروشیمی، تولید پلاستیک، رنگ ها و سوخت ها یافت می شود، خطر ابتلا به سرطان خون را افزایش می دهد. همچنین آلودگی هوا و ذرات معلق ناشی از سوخت های فسیلی و دود خودروها می توانند به سلول های خونی آسیب رسانده و خطر بیماری را افزایش دهند.
استعمال دخانیات: مصرف سیگار و دخانیات که حاوی ترکیبات مضر مانند بنزن و نیکوتین هستند، می تواند خطر ابتلا به سرطان خون، به ویژه لوسمی میلوئید حاد را تا ۵۰٪ افزایش دهد.
قرارگیری در معرض تشعشعات: تابش های یونیزان مانند اشعه ایکس، گاما و پرتوهای رادیواکتیو می توانند به ماده ژنتیکی سلول ها آسیب زده و باعث جهش های ژنتیکی شوند که زمینه ساز سرطان خون است. افرادی که تحت پرتودرمانی برای درمان سایر سرطان ها قرار گرفته اند یا در معرض تشعشعات شدید (مثلاً انفجار بمب اتمی) بوده اند، در معرض خطر بیشتری قرار دارند.
داروهای شیمی درمانی: برخی داروهای شیمی درمانی که به ماده ژنتیکی سلول ها آسیب می زنند، می توانند زمینه ساز بروز سرطان خون شوند.
اختلالات خونی و بیماری های مزمن: برخی مشکلات خون و بیماری‌های مزمن، مانند اختلال در ساخت سلول‌های خون در مغز استخوان، کم‌خونی ناشی از کم‌کاری مغز استخوان، یا برخی ویروس‌ها (مثل ویروس ایدز یا ویروس‌های خاص دیگر)، می‌توانند احتمال ابتلا به سرطان خون را افزایش دهند.
ضعف سیستم ایمنی: افرادی که سیستم ایمنی ضعیفی دارند (مثلاً به دلیل ابتلا به ویروس HIV، پیوند اعضا یا مصرف داروهای سرکوب کننده سیستم ایمنی) بیشتر مستعد ابتلا به سرطان خون هستند.
سن و جنسیت: سن بالا (بیش از 60 تا 70 سال) و جنسیت (برخی انواع سرطان خون در مردان شایع تر است) نیز از عوامل خطر محسوب می شوند.
بیشتر بخوانیم: علت، علائم و درمان کم خونی
علائم سرطان خون
سرطان خون می تواند علائم مختلفی داشته باشد که بسته به نوع و شدت بیماری متفاوت است. برخی از علائم شایع عبارتند از:
- خستگی شدید و بی حالی
- تب و عفونت های مکرر
- کبودی یا خونریزی غیرعادی (مثلاً از بینی یا لثه ها)
- تورم غدد لنفاوی
- کاهش وزن ناگهانی و بی دلیل
انواع سرطان خون
سه نوع اصلی سرطان خون عبارتند از: لوسمی، لنفوم و میلوما. همچنین انواع نادرتر و اختلالات مرتبط دیگری نیز وجود دارند.
لوسمی
لوسمی نوعی سرطان خون و مغز استخوان است که با تولید سریع سلول های سفید خونی غیرطبیعی مشخص می شود. این سلول ها جای سلول های خونی سالم را می گیرند و توانایی بدن در مبارزه با عفونت و تولید گلبول‌های قرمز و پلاکت ها را مختل می کنند. لوسمی بر اساس سرعت پیشرفت (حاد یا مزمن) و نوع سلول خونی درگیر (لنفوییدی یا میلوئیدی) تقسیم بندی می شود.
لنفوم
لنفوم نوعی سرطان سیستم لنفاوی است که بخشی از سیستم ایمنی بدن محسوب می شود. این سرطان از لنفوسیت ها، نوعی گلبول سفید، منشأ می گیرد.
میلوما
میلوما نوعی سرطان سلول های پلاسما است؛ سلول هایی که آنتی بادی تولید می کنند. سلول های پلاسما غیرطبیعی در مغز استخوان تجمع می یابند و سلول های سالم را کنار می زنند و عملکرد ایمنی را مختل می کنند. میلوما می تواند به صورت چندکانونی (مولتیپل میلوما) یا به شکل یک تومور منفرد (پلاسموسیتوما) ظاهر شود.
روش‌های تشخیص سرطان خون
برای تشخیص سرطان خون، پزشک از روش های مختلفی استفاده می کند:
آزمایش خون: برای بررسی تعداد و نوع سلول های خونی
بیوپسی مغز استخوان: نمونه برداری از مغز استخوان برای بررسی وجود سلول های غیرطبیعی
تصویربرداری: گاهی برای بررسی آسیب به سایر اعضای بدن از روش های تصویربرداری مثل سی تی اسکن یا MRI استفاده می شود.
بیشتر بخوانیم: بهترین مکمل آهن برای درمان کم خونی
درمان سرطان خون
امروزه درمان سرطان خون بیش از همیشه شخصی‌سازی شده و با هدف کاهش عوارض و افزایش اثربخشی پیش می‌رود. برای مثال، در برخی انواع سرطان خون مزمن، داروهای خوراکی جدیدی عرضه شده‌اند که فقط سلول‌های سرطانی را نشانه می‌گیرند، در نتیجه عوارضی چون ریزش مو یا تهوع ناشی از شیمی‌درمانی کمتر رخ می‌دهد.
همچنین، ایمونوتراپی که به تقویت توان طبیعی بدن برای مقابله با سرطان می‌پردازد، در مواردی که بیماری به درمان‌های سنتی پاسخ نمی‌دهد، انتخابی موثر شده است. حتی در برخی درمان‌های ترکیبی جدید، داروهایی با اثربخشی بالا در از بین بردن سلول‌های سرطانی بدون بازگشت، به کار گرفته شده‌اند.
درمان سرطان خون به نوع و شدت بیماری بستگی دارد و ممکن است شامل یک یا ترکیبی از روش‌های زیر باشد:
شیمی درمانی: استفاده از داروهای خاص برای از بین بردن سلول های سرطانی
پرتودرمانی: استفاده از اشعه برای نابودی سلول های سرطانی
پیوند مغز استخوان: برای جایگزینی مغز استخوان بیمار با مغز استخوان سالم
ایمنی درمانی و درمان هدفمند: استفاده از داروهایی که سیستم ایمنی بدن را برای مقابله با سلول های سرطانی تحریک می کنند.
پیش آگهی و احتمال بهبودی
پیش آگهی سرطان خون بستگی به نوع آن، سرعت پیشرفت بیماری و شرایط بیمار دارد. به طور کلی، لوسمی حاد نیاز به درمان فوری و مداوم دارد، اما در صورتی که درمان ها مؤثر باشند، احتمال بهبودی وجود دارد. لوسمی مزمن ممکن است به درمان طولانی مدت نیاز داشته باشد، اما با مراقبت های صحیح می توان زندگی طبیعی داشت. هم چنین درمان های جدید مثل پیوند مغز استخوان، داروهای هدفمند و ایمنی درمانی نتایج بسیار بهتری نسبت به گذشته به دنبال داشته اند.
زندگی با سرطان خون
زندگی با سرطان خون می تواند چالش هایی به همراه داشته باشد، اما با حمایت خانواده و گروه های درمانی، افراد مبتلا می توانند کنترل بهتری بر بیماری خود داشته باشند. علاوه بر درمان، توجه به رژیم غذایی سالم، ورزش ملایم و حمایت روانی بسیار مهم است. سیستم ایمنی بیماران مبتلا به سرطان خون ضعیف تر است، پس باید مراقبت ویژه ای در برابر عفونت‌ها داشته باشند.
پیشگیری و غربالگری سرطان خون
متاسفانه پیشگیری قطعی از سرطان خون وجود ندارد، اما با توجه به عوامل خطر، می توان اقداماتی انجام داد که احتمال ابتلا را کاهش دهد؛ از جمله:
- پرهیز از مواد شیمیایی مضر و پرتوها
- رعایت رژیم غذایی سالم و متعادل با مصرف فراوان میوه و سبزیجات
- پرهیز از استعمال دخانیات و کاهش مصرف الکل
- حفظ وزن مناسب و ورزش منظم
- انجام معاینات منظم پزشکی بخصوص در صورت وجود سابقه خانوادگی یا عوامل خطر
کلام آخر
سرطان خون یکی از انواع شایع سرطان ها است که می تواند در هر سنی رخ دهد. با تشخیص زودهنگام و درمان مناسب، بسیاری از مبتلایان می توانند زندگی طبیعی داشته باشند. در این راستا، آگاهی و مراقبت های بهداشتی می تواند نقش مهمی در بهبود کیفیت زندگی بیماران داشته باشد.
