آبله کوبی در ایران؛ گامی در همراهی با یک دستاورد جهانی

آبله، یکی از مهلک ترین بیماری‌ های ویروسی در تاریخ بشر بود که جان میلیون‌ها نفر را گرفت. این بیماری در سال 1980میلادی، پس از 3000 سال مبارزه ریشه کن شد و تاکنون تنها بیماری عفونی است که در جهان ریشه کن شده است.

قرن ها پیش مردم متوجه شدند که تماس تصادفی با زخم‌ های آبله می تواند شدت بیماری را کاهش دهد. همین کشف باعث شد روشی به نام “واریولاسیون” رواج پیدا کند. در این روش، مایع تاول ‌های افراد مبتلا به آبله را به افراد سالم منتقل می کردند تا بدنشان نسبت به این ویروس مقاوم شود. این کار از قرن دهم در چین و هند انجام می شد، هرچند که همیشه هم بی خطر نبود و گاهی باعث مرگ افراد می شد.

در سال ۱۷۹۶، ادوارد جنر پزشک انگلیسی متوجه شد که افرادی که به آبله گاوی مبتلا شده اند، در برابر آبله انسانی نیز ایمن می شوند. این کشف که واکسیناسیون نام گرفت، بعدها نشان داده شد که می تواند تا پنج سال از ابتلا به آبله پیشگیری کند و تا 20 سال از بروز نوع شدید یا مرگ ناشی از آن جلوگیری کند.

چگونه ایرانیان وارد مقابله با این بیماری شدند؟

در ایران واکسیناسیون بیماری آبله با نام آبله کوبی شناخته می شد. آبله کوبی پس از مدت کوتاهی از کشف آن، در زمان فتحعلی شاه به ایران رسید و در کرمانشاه، محمدعلی میرزای دولتشاه برای جلوگیری از شیوع این بیماری، به خصوص در مناطق مرزی، به اجرای آن پرداخت.

برای سال ها بیماری آبله از کشورهای دیگر به ایران راه پیدا می کرد و جان تعداد زیادی از مردم را می گرفت. بسیاری از مردم آن را به عنوان یک بلای آسمانی می شناختند.

بعدها در دوران صدارت امیرکبیر، با ترجمه جزوات علمی از زبان‌های دیگر به فارسی، مردم از خطرات آبله و راه های سرایت آن آگاه شدند. امیرکبیر افراد آموزش دیده را برای آبله کوبی در مناطق مختلف کشور فرستاد و این روش را در سراسر ایران رواج داد.

در همان زمان، اخبار مربوط به آبله‌کوبی از طریق روزنامه «وقایع اتفاقیه» به اطلاع عموم می رسید.

در ممالک محروسه ناخوشی آبله عمومی است که اطفال را عارض می شود که اکثری را هلاک می کند یا کور و معیوب می‌شوند…اطبّا چاره این ناخوشی را به اینطور یافته‌اند که در طفولیت از گاو آبله بر میدارند و به طفل میکوُبند و آن طفل چند دانه آبله بیرون می‌آورد و بی‌زحمت خوب می‌شود. اولیای دولت علیّه، کسان برای یاد گرفتن این فن شریف گماشته‌اند که بعد از آموختن بجمیع ممالک محروسه مامور نمایند که در هر ولایتی اطفال خود را مردم بیاورند و آبله‌شان را بکوبند و از تشویش هلاکت و عیب آسوده گردند.

روزنامه وقایع اتفاقیه بتاریخ ربیع‌الثانی ۱۲۶۷ قمری {برابر با اسفند ۱۲۲۹ هجری خورشیدی}

آبله کوبی کودکان در ایران اجباری و همگانی بود. برای تضمین اجرای این قانون، اگر کودکی واکسینه نمی شد و به آبله مبتلا می گشت، والدین او موظف به پرداخت جریمه بودند. این جریمه ها به صندوق ویژه ای واریز می شد؛ اما آن‌طور که از خاطرات افراد آن دوران برمی آید، در مواردی که خانواده ای توان پرداخت جریمه را نداشت، امیرکبیر خود شخصاً پنج تومان می پرداخت تا قانون به درستی اجرا شود.

پس از نهضت مشروطه، نخستین قانون بهداشت عمومی، شامل مبارزه با بیماری‌های واگیردار تصویب شد. در سال 1288 خورشیدی، قانونی دیگر بخشی از مالیات وسایل نقلیه را به واکسیناسیون آبله اختصاص داد.

بعد از گذشت حدود 10 سال، انستیتو پاستور ایران با حمایت انستیتو پاستور پاریس تأسیس شد و نقشی مهم در مبارزه با بیماری ‌های همه گیر، از جمله آبله، ایفا کرد.

در سال ۱۳۱۱، وزارت داخله «نظامنامه اساسی آبله‌کوبی مجانی» را تصویب کرد که واکسیناسیون چهارمرحله ای از نوزادی تا ۲۱ سالگی را اجباری، و دریافت گواهی آن را برای ثبت نام در مدارس و استخدام در ادارات الزامی می کرد.

با این حال، این اقدامات تا سال ها نتوانست آبله را در ایران ریشه کن کند و کشور همچنان درگیر این بیماری بود.

حدود ۱۶۰ سال پس از کشف واکسن آبله، در سال 1337 خورشیدی، سازمان بهداشت جهانی (WHO) تصمیم گرفت برای همیشه این بیماری را از میان بردارد. تولید واکسن هایی با ماندگاری بالا، امکان واکسیناسیون در کشورهای کم برخوردار را هم فراهم کرد. از آن زمان، تلاش‌ها برای ریشه کنی آبله شدت گرفت و در نهایت، این بیماری به طور کامل ریشه کن شد. با موفقیت این طرح، واکسیناسیون عمومی علیه آبله در سراسر جهان متوقف شد.

چرا همچنان آبله تنها بیماری عفونی ریشه کن شده در جهان است؟

جواب این سوال به ویژگی‌های منحصر ‌به فرد این ویروس برمی گردد. این ویروس فقط در انسان منتشر می شود و میزبان حیوانی ندارد، بنابراین محلی برای بقای آن در طبیعت وجود ندارد.

علاوه بر این، دوره نهفتگی نسبتاً طولانی آن، فرصت کافی برای شناسایی و واکسیناسیون اطرافیان فرد بیمار را فراهم می کرد. تشخیص بیماری نیز نسبتاً ساده بود، زیرا علائم ظاهری مشخصی داشت و مانند برخی ویروس ها، به شکل پنهان یا مزمن در بدن باقی نمی ماند.

همه این عوامل در کنار برنامه ریزی دقیق واکسیناسیون جهانی، باعث شدند که آبله اولین بیماری عفونی باشد که به طور کامل ریشه کن شده است.

نویسنده: دکتر مهشید مولا(داروساز)